اختصاصی هموطن؛ گروه سیاسی/ نیکان توحیدی
روز 16 آذر در تقویم رسمی جمهوری اسلامی “روز دانشجو” نامگذاری شده و هر سال با سخنرانیهای پرطمطراق مقامات ارشد نظام، از جمله روسای جمهور، مراسم رسمی و نیمهرسمی برگزار میشود.
اما پشت این بزرگداشت ظاهری، یک تناقض آشکار نهفته است؛ نظامی که خود را وارث “جنبش ضداستبدادی دانشجویی” میداند، در عمل یکی از خشنترین سرکوبگران تشکلهای مستقل دانشجویی در تاریخ معاصر ایران بوده است.
جمهوری اسلامی اگر چه 16 آذر را به عنوان روز دانشجو جشن میگیرد، اما وقایع خونباری چون فاجعه کوی دانشگاه تهران در 18 تیر 1378 و سرکوبهای مستمر پس از آن، نشان میدهد که جمهوری اسلامی نهتنها تشکلهای دانشجویی واقعی و مستقل را به رسمیت نمیشناسد، بلکه هر صدای مخالف دانشجویی را به شدیدترین شکل ممکن خفه کرده است.
زمینه تاریخی کودتای 28 مرداد و ازسرگیری روابط ایران و آمریکا
پس از کودتای 28 مرداد 1332 که با حمایت مستقیم سرویسهای اطلاعاتی و جاسوسی آمریکا و انگلیس، دولت ملی و قانونی دکتر محمد مصدق سرنگون شد، محمدرضاشاه پهلوی به سرعت به سمت احیای روابط کامل دیپلماتیک با ایالات متحده حرکت کرد. یکی از نمادهای این چرخش، سفر رسمی ریچارد نیکسون، معاون رئیسجمهور وقت آمریکا، به تهران در آذر 1332 بود. نیکسون قرار بود در 15 و 16 آذر با آخرین پادشاه ایران دیدار کند و عملا مهر تأیید آمریکا بر حکومت کودتا را بزند.
دانشجویان دانشگاه تهران که بخش مهمی از بدنه اجتماعی جبهه ملی و نهضت مقاومت ملی بودند، از همان روزهای پس از کودتا دست به اعتراضات پراکنده زدند. در پاییز 32 اخباری مبنی بر ازسرگیری روابط دیپلماتیک با بریتانیا و سفر قریبالوقوع نیکسون منتشر شد که موجی از خشم در میان دانشجویان ایجاد کرد.
روز سرنوشتساز 16 آذر
صبح روز 16 آذر 1332، دانشجویان دانشگاه تهران در اعتراض به سفر نیکسون و محاکمه دکتر مصدق (که همزمان در دادگاه نظامی در حال برگزاری بود) دست به تجمع زدند. ابتدا قرار بود تظاهرات در حیاط دانشکده فنی برگزار شود، اما با ورود نیروهای نظامی به دانشگاه، درگیری آغاز شد.
فرمانده نیروهای نظامی مستقر در دانشگاه، ابتدا به دانشجویان اخطار داد که محل را ترک کنند، اما پس از امتناع دانشجویان، دستور شلیک مستقیم صادر شد. طبق اسناد موجود و شهادت شاهدان عینی، در این فاجعه سه دانشجو به نامهای آذر شریعترضوی، مصطفی بزرگنیا و احمد قندچی به شهادت رسیدند.
علاوه بر این سه نفر، دهها دانشجوی دیگر زخمی و صدها نفر دستگیر و روانه زندان شدند. خون دانشجویان روی پلههای دانشکده فنی ریخته شد و این واقعه بهعنوان یکی از سیاهترین روزهای تاریخ دانشگاه تهران ثبت گردید.
این سه دانشجو نماد مقاومت در برابر استبداد و استکبار لقب گرفتند. آنها در دوران استیلای تفکر مخرب چپ در سیاست ایران، سنگبنایی را بنیان نهادند که بیش طی هشت دهه، زندگی ایران و ایرانی را دستخوش ناملایمات بسیار کرده است.
حکومت پهلوی، هرگز 16 آذر را بهعنوان روز دانشجو به رسمیت نشناخت. این نامگذاری از سوی کنفدراسیون دانشجویان ایرانی خارج از کشور انجام شد و دانشجویان هر سال بهصورت خودجوش مراسم یادبود برگزار و این روز را به نماد مبارزه با دیکتاتوری تبدیل کردند. ساواک بارها سعی کرد با نفوذ در تشکلهای دانشجویی یا تاسیس تشکلهای فرمایشی این روز را مصادره کند، اما موفق نشد. 16 آذر تا سال 57 اگر چه در خفا به آن پرداخته میشد، اما روز واقعی دانشجوی ضداستبدادی باقی ماند.
مصادره 16 آذر توسط جمهوری اسلامی
در سالهای نخست انقلاب، 16 آذر با شکوه فراوان و با حضور رهبران انقلاب جشن گرفته میشد، اما همین که صدای انتقاد دانشجویان بلند شد، برخوردهای سرکوبگرانه آغاز شد.
در دهه 60، تشکلهای مستقل دانشجویی یکی پس از دیگری تصفیه شدند. بیشترین سرکوبها و سختگیریها نصیب دفتر تحکیم وحدت که روزی با هدف تحکیم رابطه حوزه و دانشگاه تشکیل شده بود،شد.
با این وجود، مسئولان جمهوری اسلامی همواره مدعی بودند که صدای انتقاد دانشجویان را میشوند و حتی خودشان پیشنهاد میدادند که در محیطهای دانشگاهی، کرسیهای آزاداندیشی برگزار شود. کرسیهایی که پس از مدت کوتاهی با حجم سنگین سرکوب و خفگان روبرو گردید و حالا بیشتر شبیه به مضحکه شده است.
18 تیر 1378؛ تکرار 16 آذر با شدت صدچندان
شاید تلخترین مواجهه جمهوری اسلامی با جنبش دانشجویی، حمله وحشیانه به کوی دانشگاه تهران در شب 18 تیر 1378 باشد. پس از تعطیلی روزنامه سلام و اعتراض آرام دانشجویان، نیروهای لباسشخصی، بسیج و نیروهای وقت انتظامی در نیمهشب به خوابگاه دانشجویان حمله کردند که در نتیجه این حمله شبانه و وقایع پس از آن، حداقل هفت نفر کشته شدند که البته دولت سیدمحمد خاتمی تنها نام عزت ابراهیمنژاد را به عنوان کشته اعلام و تایید کرد.
طی این فاجعه شوم، برخی از دانشجویان از پنجرههای خوابگاه به بیرون پرتاب، صدها نفر با چوب و میلگرد توسط لباس شخصیها مضروب و بیش از یک هزار دانشجو نیز دستگیر شدند.
گزارش تحقیق و تفحص مجلس ششم به ریاست علیرضا محجوب و گزارش ویژه سازمان قضایی نیروهای مسلح، مسئولیت مستقیم نیروی انتظامی و انصار حزبالله را در وقوع این فاجعه و کشته شدن دانشجویان تأیید کردند و سعید حجاریان، تئورسین جریان اصلاحات در همان سال گفته بود که “آنچه در کوی دانشگاه رخ داد، از 16 آذر 32 هم بدتر بود.” اما طنز ماجرا آنجا بود که در نهایت، دستگاه قضایی جمهوری اسلامی پس از برگزاری چندین جلسه دادگاه فرمایشی و محاکمه متهمان، در نهایت یک سرباز صفر را به دلیل دزدیدن ریشتراش یک دانشجو محکوم کرد!
سرکوب مستمر پس از 18 تیر
پس از سرکوب وحشیانه 18 تیر، سرکوب دانشجویان به شکل سیستماتیک ادامه یافت و همچنان شاهد اخراج و ستارهدار کردن هزاران دانشجوی منتقد، حمله دوباره به کوی دانشگاه در خرداد 88، تعطیلی دفاتر تشکلهای مستقل دانشجویی، احکام زندانهای طویلالمدت برای فعالان دانشجویی مانند عبدالله مومنی، مجید توکلی، بهاره هدایت و…، کشته شدن دانشجویان در اعتراضات 88، 96، 98 و 1401 از جمله سینا قنبری، ستار بهشتی، محسن روحالامینی، سارینا اسماعیلزاده، غزاله چلاوی و دهها نفر دیگر، هستیم.
در دیماه 1401 و در اوج جنبش انقلابی «زن، زندگی، آزادی» نیز نیروهای امنیتی حتی به خوابگاههای دختران دانشگاه علامه طباطبایی حمله کردند و دانشجویان را مورد آزار و اذیت قرار دادند.
تشکلهای فرمایشی و مصادره روز دانشجو
امروزه تنها تشکلهای مجاز و مورد تایید سیستمهای اطلاعاتی و امنیتی مانند جامعه اسلامی دانشجویان، بسیج دانشجویی و اتحادیه انجمنهای اسلامی مستقل فعال هستند و هر مراسمی که در 16 آذر برگزار میشود، با حضور همین تشکلها و با سخنرانیهای کلیشهای درباره «استکبارستیزی» انجام میگیرد. هیچ دانشجوی منتقد یا مستقل اجازه سخنرانی ندارد. در سالهای اخیر حتی حضور تشکلهای فرمایشی هم کمرنگ شده و مراسم عمدتاً به سخنرانیهای نمایشی محدود میشود.
از 16 آذر فقط نامی برای خودنمایی باقی مانده است
16 آذر 1332 روز مقاومت دانشجویان در برابر استبداد داخلی و سلطه خارجی بود. سه دانشجویی که در آن روز خونشان بر زمین ریخته شد، برای آزادی، عدالت و استقلال جان دادند. اما جمهوری اسلامی که خود را وارث آن شهدا میداند، در عمل همان کاری را با دانشجویان کرد که ساواک کرده بود، بلکه شدیدتر و بیرحمانهتر.
جمهوری اسلامی نهتنها هیچگاه تشکلهای دانشجویی واقعی و مستقل را به رسمیت نشناخته، بلکه با سرکوب، زندان، شکنجه، قتل و اخراج، هر صدای مخالف دانشجویی را خفه کرده است. برگزاری سالانه مراسم 16 آذر نه بزرگداشت واقعی آن سه شهید، بلکه مصادره یک روز تاریخی و توهین به خون آنهاست.
تا زمانی که دانشجویان ایران نتوانند آزادانه تشکل مستقل داشته باشند، سخن بگویند و اعتراض کنند، نامگذاری 16 آذر بهعنوان «روز دانشجو» توسط حکومتی که خود سرکوبگر دانشجویان است، صرفاً یک تناقض تلخ و یک دروغ تاریخی بزرگ باقی تعبیر و تفسیر خواهد شد.
